Terugberig: Hiér is slaggate wat opgevul moet word.

Prof Koos Malan, verbonde aan die Departement van Publiekreg aan die Universiteit van Pretoria, het op 26 Februarie by Café Riche gepraat oor die tema Slaggate in ons grondwet: Opvul of ompad?

Ons is sedert die aanvaarding van die 1994-interim grondwet vergas op die beeld van die grondwet as ’n snelweg waarop ons reis na ’n wonderlike wêreld. Die grondwet is gesien as die oplossing vir al ons probleme. Aangesien individuele regte verskans is in hoofstuk 2, is dit nie nodig geag om te kyk na minderheidsregte nie. Ten spyte van die unitêre regering is geglo dat ons ’n goeie stelsel van individuele regte het wat deur die remme en teëwigte van die hoofstuk 9-instellings (die Kommissie vir Menseregte, PANSAT, die Kommissie vir Menseregte, ens) afgedwing sou word.

Die vraag kan gevra word wat die oorsprong was van hierdie vaste geloof in die grondwet, wat steeds tot ’n beduidende mate voortduur. Daar is naamlik geglo dat veral hoofstuk 2 van die grondwet se bepalings so duidelik geformuleer is, dat alle redelike mense dieselfde interpretasies daaraan sou heg. Hierdie posisie is gebaseer op die politiek-filosofiese vertrekpunt dat alle redelike mense dieselfde dink en dat hulle gemeenskappe en kulturele erfenis dus nie ’n rol speel by die interpretasie van die grondwet nie.

Wat het intussen ná die aanvaarding van die grondwet gebeur?

Die gelykheidsklousule kan as die belangrikste klousule in die Handves van Regte beskou word. Dit is die belangrikste van die individuele regte, veral gegewe die Suid-Afrikaanse geskiedenis voor 1994. Alhoewel gelykheid voor die reg en ’n verbod op onbillike diskriminasie in die grondwet neergelê is, het die parlement sedert 1997 68 stukke wetgewing aanvaar wat vir verteenwoordigendheid (representativity) voorsiening maak. Verteenwoordigendheid het die belangrikste middel vir die deurvoer van transformasie geword. Dit kom daarop neer dat die bevolkingsamestelling in alle georganiseerde sfere in Suid-Afrika weerspieël moet word. Volgens Andre Louw van die Universiteit van Stellenbosch het verteenwoordigendheid gelykstaande aan gelykheid geword. Dit beteken dat flagrante diskriminasie teen minderhede ingebou word. Swart beheer word oral in die gemeenskap gevestig. Gelykheid word anders gelees deur die swart gemeenskap, in die lig van hulle historiese agtergrond.

FW de Klerk het in onlangse uitsprake oor die grondwet verwys na sy kommer oor die toepassing van sekere aspekte, aangesien dit nie is wat “oorspronklik bedoel is nie.” Dit dui daarop dat mense se lesing van die grondwet nie dieselfde is nie.

Wanneer daar gekyk word na taalregte, bepaal artikel 6 van die grondwet wel dat daar 11 amptelike tale is en dat dit die regering se taak is om die gebruik en status van al die inheemse tale te verseker. In die praktyk is daar egter eentaligheid, want die gebruik van Engels vir nasionale wetgewing en die effek van verteenwoordigendheid het die ander tale op die agtergrond geskuif.

Die bepalings van die grondwet is gevolglik nie noodwendig bepalend vir die praktyk nie.

Dieselfde geld vir die onderwys, waar daar goeie bepalings is, maar waar onderwys in die praktyk tans erger daar uitsien as onder apartheid, aldus Mamphela Ramphele.

Die remme en teëwigte werk nie, want:

• Wanneer mens hof toe wil gaan, moet jy oor aansienlike fondse beskik,
• Dit gebeur dikwels dat iemand wat ’n goeie saak het, tog in die hof verloor,
• Die aanname dat alle redelike mense dieselfde dink, is verkeerd,
• Die howe is nie onafhanklik nie, want die regters kom – soos in ander lande – uit dieselfde dampkring as die regerende elite. Die vooruitsig van destyds dat die regsbank as ’n soort opposisie vir die regering sou dien, is verkeerd bewys. Daar is nie realisties gekyk na die onvermydelike beperkings van die regsbank nie.

Die instellings wat volgens die grondwet na minderheidsregte moet omsien, is ook volledig deur regeringsondersteuners beset. Daar het dus destyds met die onderhandelinge en aanvaarding van die grondwet ’n totale magsoordrag plaasgevind: op wetgewende, uitvoerende en interpreteerbare vlakke. Die grondwet laat minderheidsgroepe magteloos. Binne ’n nuwe grondwetlike orde behoort die wetgewende en uitvoerende mag verdeel te word.

Persone soos Max du Preez meen dat Afrikaners met die huidige orde moet vrede maak. Ons hoef dit egter nie te aanvaar en te dink dat ons niks aan die bestaande bedeling kan verander nie. Ons leef in ’n onstabiele omgewing met staatsretirering op verskeie gebiede. Calvyn het destyds al gesê dat as die Franse koning ’n valse leer aanhang, mindere ampsbekleders die reg het om hom teë te gaan. As die staat en regstelsel retireer, is jou verstekposisie chaos. Alternatiewe ordes kom egter tot stand. Buurtwagte is ’n voorbeeld hiervan.

Die geykte posisie is dat grondwette onderhandel word. Grondwette word egter nie geskryf nie, maar gemaak. Nuwe praktyke word normatief.

Die vraag kan gevra word of Afrikaners chaos/emigrasie na Australië/die huidige dwinglandy gaan kies.

Tydens die debat word gevra of daar nie minder na die formalistiese beginsels gekyk moet word en meer na waardes nie. Daar moet ook meer op die skeiding van magte as op die ontkenning van regte gefokus word. Prof Malan antwoord dat regte onvoorspelbaar is, wyd geformuleer word en gegrond is op die aanname dat die staat moet presteer op ekonomiese gebied en sekere voordele moet lewer. Dit vestig egter ’n kultuur van afhanklikheid. Die individu se verantwoordelikheid word na die staat verskuif. As die regering dan die gemeenskap faal, is daar niks om op terug te val nie. Die oplossing hiervoor is die integriteit van die gemeenskap (ons verwag van persone in ons gemeenskap om teenoor mekaar te presteer). Die voordeel van ’n falende staat is dat daar steeds oorblyfsels bestaan van gemeenskapsolidariteit soos by die Afrikaners.

Daar word soms gesê dat groepregte nie nodig is nie, omdat gemeenskappe soos die Afrikaners nie gedefinieer kan word nie. Individuele regte is genoegsaam. Mens hoef egter nie ’n gemeenskap te definieer nie. Sekere instellings kan vir sekere gemeenskappe geoormerk word. Diegene wat die fasiliteit gebruik, definieer die instelling.

Advokaat Ben Pieters meen dat ons steeds die oorblyfsels van ’n goeie regstelsel het. Mens het egter nie die krag of geld om hulle regte in die howe te laat afdwing nie. Die liberale het destyds mense soos Arthur Chaskalson gehad, maar daar is nou niemandwat sake meer namens die minderheidsgroepe hof toe neem nie. Verder meen hy dat daar aanknopingspunte vir groepsregte in die grondwet is, veral ten opsigte van artikel 235.

Prof Malan meen dat Afriforum en Solidariteit baie doen om suksesvol van die howe gebruik te maak vir die afdwinging van individuele regte. Wanneer mens egter vra vir sistemiese remedies (soos teen regstellende aksie) is jou kanse skraal om suksesvol te wees.

Die howe is afhanklik van die uitvoerende gesag om hul uitsprake uit te voer. Hulle uitsprake word egter in baie gevalle nie nagekom nie. Die howe is verder afhanklik van die uitvoerende gesag om hulle status te behou en dus wil hulle die regering nie te sterk kritiseer nie...

Chris Yelland wys daarop dat konstitusionele bepalings nie absoluut is nie, maar op ’n spesifieke situasie of konteks gebaseer is. Prof Malan meen dit is juis die probleem: dat die grondwet tot dusver as absoluut gesien is. Hy verwys in hierdie verband na uitsprake van die Grondwetlike Hof (bv die Ebrahim-saak) waar die uitsprake telkens op ’n ander situasie of konteks gebaseer was.

Abraham Viljoen meen dat die grondwetlike beginsels wat destyds opgestel is, en waaroor al die onderhandelaars, met hulle verskillende agtergronde, ooreengestem het, weer bekyk moet word as deel van ’n oplossing vir die interpretasie van die grondwet. Verder meen hy dat ons nie net met die ontkenning van minderhede se regte te doen het nie – die regte van die meerderheid word ook vertrap. Verset moet egter op ’n redelike basis plaasvind.

Wilma Theron wys op misverstande by haar werksplek wanneer daar oor politieke kwessies gepraat word. Die leemtes gaan groter word. Prof Malan bewys met voorbeelde oor sy eie destydse indiensopleiding dat deel van die probleem lê by die kollektiewe geheue van ervare mense wat verlore raak en nie met opkomende werkers gedeel word nie. Mense se foute by hul firmas word verder nie uitgewys nie, eerstens omdat die senior persoon nie die beoordelingskriteria verstaan nie, maar ook omdat die beginsel van ubuntu meebring dat mense nie gekritiseer word nie.

Lamé Ebersöhn meen dat ons te lank gewag het om kritiek te lewer en op te tree. Daarom het alternatiewe, informele stelsels reeds ontstaan. Hoe dwing mens dan die formele reëls in so ’n omgewing op? Prof Malan verwys na Orania met sy selfbeskikking in die kleine, waar daar weliswaar net 700 mense woon, maar waar die staatlike reg geen rol meer speel nie. Hierdie selfgenoegsame stelsel het ontstaan in weerwil van die grondwet en die huidige bestel. Daar is ook ander voorbeelde op die gebied van onderwys en veiligheid oral in die land.

Watter slaggate is u aan't opvul? Watter ompaaie word nou gebruik in u buurt?

Vrydagaand 26 Februarie vanaf 19:30

"Slaggate in ons grondwet: Opvul of Ompad?" - Prof Koos Malan

Die Suid-Afrikaanse Grondwet is vir baie lank hoog aangeprys. Kritiek teen die Grondwet het feitlik glad nie voorgekom nie. Nou, sestien jaar nadat die tussentydse grondwet in 1994 in werking getree het, word daar in die besonder onder Afrikaners intens oor die Grondwet gedebatteer. Sommige is van mening dat daar ernstige leemtes in die Grondwet is en dat dit om wysigings vra. Ander lewer nie soseer kritiek op die Grondwet nie maar maak nogtans verreikende voorstelle oor wat Afrikaners te doen staan om ‘n beter bedeling te bewerkstellig. ‘n Afrikaner-provinsie word byvoorbeeld voorgestel. Nog ander sê dat die Grondwet basies goed is en net verkeerd toegepas word. Onder hulle tel voormalige President F W de Klerk, wie se politieke nalatenskap natuurlik van ‘n gunstige beoordeling van die Grondwet afhanklik is. Die grondwetlike kwessie word intens onder al hoe meer mense gedebatteer. Talle briewe in die gedrukte media en nog veel meer menings veral op die Internet getuig daarvan. Van die prominente deelnemers aan die onlangse grondwetlike debat sluit in Breyten Breytenbach, Lawrence Schlemmer, Marinus Wiechers en Koos Malan.

Terugberig: Dus, wáárom het vroue nie die begeerte om leiding te neem nie?

Gender- en organisasieleierskap: Marianne de Jong in gesprek met prof Mollie Painter-Morland

Marianne open die gesprek deur te verwys na die gewildheid van sisteemteorie in vakke soos sielkunde en opvoedkunde. In opposisie met hierdie rigting staan Gilles Deleuze, wat teen die sisteem gekant is. In die Afrikaanse wêreld vind sy denke neerslag in die aktiwiteit en werke van Dan Roodt, Willem Anker en Antjie Krog se nuutste publikasie, Begging to be Black.

Mollie verwys na die onsienbare beperking op vroue in ’n korporatiewe omgewing, ook bekend as die glasplafon. Price Waterhouse Cooper (PWC) meld in hulle verslag oor die onderwerp dat dié term eerder vervang behoort te word met “lekkende pype.” Twee maal meer vroue as mans bedank uit leiersposisies in die VSA en in Suid-Afrika is dit drie maal meer.

Die “lekkende pype” hou verband met ongeartikuleerde probleme. Daar is dikwels diskrepansies tussen maatskappye se beleid wat gelykheid predik, en die realiteit. Vroue word naamlik uitgesluit uit manlike sosiale netwerke, wat hulle posisies by die werk benadeel. Daar is ook dikwels nie ’n goeie passing tussen hulle waardes en dié van die maatskappy nie.

Wanneer mens na ’n kompleks aanpasbare organisasiemodel kyk, is daar nie ’n lineêre interaksie tussen waardes, gevoelens, ens nie. Die orde wat daaruit ontstaan, “meld dit self aan”. Binne hierdie konteks is mens nie in beheer van alles wat gebeur nie.

Daar is ’n aantal foutiewe aannames:

- Verwarring bestaan tussen geslagsverskille en gender

- Gender is sosiaal gekonstrueer

- Gender bestaan afsonderlik van situasies en organisasies

- Werksgelykheidbeleid borg gelyke geleenthede

Ons moet ontslae raak van die dualistiese siening. Op papier maak organisasies of mans en vroue absoluut gelyk behandel word en daarom word gesê daar is geen rede vir gendervooroordele nie. Dit lei tot ’n ongesonde politieke korrektheid. Genderteorie se siening is egter meer realisties. Guattari en Deleuze wys daarop dat gender nie net kognitief is nie, maar ook fisies. As mens vroue uitvra oor hulle ervarings in leierskapposisies, is hulle byvoorbeeld baie selfbewus oor hul gebare en oor of hulle sag/hard praat.

Persepsies dat vroue byvoorbeeld beter as mans doen as dit kom by persoonlike interaksie, doen vroue nie goed in leierskapposisies nie. Aangesien dit as ’n inherente eienskap gesien word, kry hulle geen krediet daarvoor nie. Baie ambisieuse vroue aap manlike rolmodelle na. Daar bestaan net ’n manlike leierskapmodel. Dit is egter nie vroue wat moet verskuif nie; wel die model self.

Studies in Suid-Afrika het getoon dat vroueleiers as “hard” ervaar word; en selfs erger as mans beleef word.

Deleuze en Guattari stel die vraag: wat kan hierdie lyf doen in verhouding met ander? Hulle tref ’n onderskeid tussen die molêre en molekulêre vlakke. Binne die molêre orde is daar ’n stabiele orde wat oor tyd ontwikkel het. Begeerte is wat ons in aksie bring; dis ’n produksie-element. Hierdie vloei van mag is altyd teenwoordig in ons realiteit. Oor tyd kodeer hierdie strukture. Onder hierdie identiteit is die molekulêre orde verberg.

Deleuze en Guattari is nie noodwendig gekant teen hierdie struktuur nie: daar moet immers territorialisering wees om te kan lei tot deterritorialisering en herterritorialisering. Hulle meen verder dat ons ’n nuwe epistemologiese netwerk nodig het. Ons moet die tradisionele binêre boomvertakkingstruktuur vervang met die risoom-netwerk. As ons binne die binêre raamwerk bly, kom ons nie verby opponerende gender nie. Op die risoomvlak is daar egter soveel verskillende invloede wat op mekaar inwerk.

Wanneer mens kyk na sistemiese leierskap, is leiers nie noodwendig net diegene in leierskapposisies nie; mens kyk na die organisasie as geheel. Individue tree op sekere stadia tot die leierskap van die organisasie toe. Ons moet die veelvoudigheid op molekulêre vlak verstaan.

Marianne wil weet of Deleuze en Guattari se radikaliteit hier ietwat agterweë geraak het. Volgens Mollie is dit waar dat hulle kapitalisme en die korporatiewe milieu ondermyn. Hierdie werke is egter in die 70’s geskryf, ná die sosiale opstand van 1968, en dus is daar ’n sterk Marxistiese agtergrond. Oor tyd het daar egter ’n verandering in hulle denke plaasgevind en groter waardering het vir struktuur ontstaan.

Hildegard wys daarop dat vroue binne die korporatiewe milieu weens kinders ’n agterstand het teenoor mans. Volgens Mollie sal ’n ander inrigting van die organisasiestruktuur meebring dat mans gelyke rolle ten opsigte van die versorging van hulle kinders kan speel. Bemagtigende leiers sal dit sien as ’n geleentheid vir nuwe moontlikhede.

Wilna vind dat daar in haar korporatiewe milieu wel gelykheid is, veral tussen die jongmense. Mens kan beleid skep, maar dit gaan nie vroue noodwendig in leierskapposisies kry nie. Mollie wys daarop dat die probleem lê by vroue se persepsies van wat in leierskapposisies verwag word. Dit is nie soseer ’n kwessie van bekwaamheid nie, maar wel van passing in die korporatiewe omgewing.

Mariana wys daarop dat mans en vroue verskillende maniere van praat het.

Marietjie sien beperkings in leierskap en vra hoekom almal wil leiers wees. Molly antwoord deur te sê dat die leierskapmodel verbreed moet word sodat almal erkenning en billike vergoeding kan kry.

Lamé wys op die totale gebrek aan leierskap in die land en vra vrae oor organisasies vs entrepreneurs en uitvoerende amptenare vs ware leiers. Molly wys daarop dat vele groot organisasies in die VSA reeds sistemiese leierskap beoefen. Daar ontstaan kreatiewe spasie wanneer mens van die hiërargie afsien. Die molekulêre kan gekanaliseer word indien die molêre ondermyn word.

Op ’n vraag waarom vroue hoegenaamd besturende direkteure wil word, antwoord Molly dat dit alles ’n kwessie van begeerte is. Wat haar voordoen as jou wil, is dikwels die gevolg van sosiale interaksie. Die vraag moet eerder gevra word hoekom vroue nie in die posisies beland nie. Dikwels word die simptoom behandel en nie die oorsake van die probleem nie.

Volgens Therese kry homoseksuele persone swaar binne die korporatiewe bestel. Mollie meen dat Suid-Afrika egter verder gevorder is as die VSA in hierdie verband.

Dus, waarom het vroue nie die begeerte om leiding te neem nie?

Kom sit aan by dié gesprektafel - hiér in die kuberkafee!

Terugberig: Lydia van Eeden

Prof Mollie Painter-Morland in gesprek met Marianne de Jong