Danie Goosen verwys na die republikeinse gedagtes as “’n oefening in herinnering”. Gemeenskappe wat in krisis verkeer, beoefen gewoonlik ’n politiek van herinnering. Voorbeelde hiervan is die post-revolusionêre denkers Edmund Burke en Alexis de Tocqueville wat ná die Franse Revolusie terugverwys het na pre-Revolusie denke. Vandag is daar ook denkers wat tydens die huidige Westerse krisis terugverwys na vroeëre lewenspatrone; mense soos Leo Strauss en Alisdair Macintyre.
Die vraag kan gevra word of gemeenskappe altyd antwoorde op hulle vraagstukke vind deur die politiek van herinnering. In die geval van die Afrikaners is die antwoord nee. Die rede hiervoor hou verband met die status van die verlede. Afrikaners sien hul verlede naamlik nie altyd as ’n positiewe bron van verwysing nie.
Vir die eerste keer in die geskiedenis van die Afrikaners is hulle in ’n situasie waar die verlede as ’n leë vakuum ervaar word. Daar is wel ’n nostalgiese fenomeen wat manifesteer in populêre musiek en kultuur. Hierdie nostalgie help egter nie om riglyne vir die toekoms te vind nie en is eerder ’n vorm van ontvlugting.
Die gesprek tussen Afrikaners stol weens die gebrek aan ’n historiese bewussyn. So vind gesprekke oor die grondwet byvoorbeeld plaas in ’n historiese vakuum. Die grondwet word gesien as die antwoord op al ons vrae en nie as ’n dokument binne ’n groter historiese konteks nie. Afriforum beweeg dan ook heeltemal binne die grondreëls van die bestaande orde.
Hoe sou ’n politiek van herinnering, wat aanknoop by die groter Westerse tradisie, daar uitsien?
Eerstens moet so ’n politiek nie verwar word met nostalgie nie. Nostalgie verlam politieke denke en handeling. Wanneer daar na die verlede verwys word, moet mens nie in ’n óf- óf raamwerk verval nie. So ’n raamwerk manifesteer gewoonlik in die siening dat óf die periode wat 1994 voorafgegaan het, óf die periode daarna, die verwysing behoort te wees. Die “sowel as” benadering moet eerder gevolg word. Dit is noodsaaklik om die kontinuïteit asook die breuke tussen die twee periodes in ag te neem.
Blote gesonde verstand stel mense in staat om te onderskei tussen die aanvaarbare en onaanvaarbare van elke tradisie.
Tweedens is dit belangrik om daarop te let dat die republikeinse tradisie ’n enorme tradisie is, wat strek van Aristoteles, tot by Plato, Aquinas, Dante, ensovoorts.
Die verhouding tussen die deel en die geheel word sedert die tyd van Aristoteles verstaan in deelnemende terme. Gedurende al die verskillende politieke vorme van die staat (stadstaat, die ryk en die nasiestaat) het dit nog altyd gegaan oor die deelnemende dele se verhouding tot die geheel. Dit was egter ’n gedifferensieerde verhouding. Die dele het hulle identiteit behou en nie versmelt in die geheel nie.
Het hierdie deelnemende verhouding ook betrekking op die Afrikaanse republikeinse tradisie? Die Amerikaanse en Franse republikeinse vorme bied aan ons twee verskillende antwoorde:
Amerikaanse siening: die gedifferensieerde aard van die gemeenskap word in stand gehou. Die dele behou hul onafhanklikheid en desentralisering is die wagwoord.
Franse siening: behels die neiging om die volledige versinking van die dele in die geheel te bewerkstellig. So byvoorbeeld is die kerk ten volle ondergeskik aan die staat.
Afrikaners behoort die Franse sentralisme te vermy en aansluiting te vind by die vroeë Amerikaanse tradisie. Afrikaners se onlangse geskiedenis is ’n manifestasie van ’n gesentraliseerde tradisie. Dit is egter interessant om te kyk na die stigting van die vele Afrikaner-republieke (Stellaland, Vryheid, Ohrigstad…) in die 19de eeu. Te dikwels is na hierdie deel van die geskiedenis verwys as agterlik, gesien vanuit die voordele van die sentrum. Die vraag is egter nou of ons nie die situasie behoort om te keer nie.
Die Oranje-Vrystaat en ZAR se verdwyning het meegebring dat Afrikaners eerder vanuit die sentrum beheer wou uitoefen. Dit is as ’n beter opsie gesien. Die Unie het in 1910 byvoorbeeld tot stand gekom as ’n direkte gevolg van hierdie denkwyse. Die tyd het egter aangebreek om die vroeë gedesentraliseerde republikeinse tradisie te heroorweeg. Dit behoort in ’n nuwe konteks gerehabiliteer te word. Solidariteit se Afrikaanse kollege is ’n moderne voorbeeld hiervan, so ook die neiging van Afrikaners om verantwoordelikheid te aanvaar vir hul eie veiligheid en skole. Die historiese antesedente lê in die Afrikaner se mikro-republikeinse tradisie. ’n Eietydse voorbeeld kan verder gesien word in die gemeenskapaksie wat op plaaslike vlak in Sannieshof plaasvind.
In die geval van die republieke van Ohrigstad en Lydenburg kon burgers destyds nie ooreenkom oor die noodsaak vir ’n president of sentrum nie. Die huidige versugting na ’n groot leier is in sentralistiese oorwegings gesetel. Hierdie illusie verhoed ons om op plaaslike vlak dit te bestuur wat wel binne ons mag is.
Nog ’n sentrale punt in die republikeinse tradisie is die vryheidskonsep. Volgens die liberale siening van vryheid is die individu vry om te besluit oor hoe hy/sy hul lewe wil inrig. Dit reflekteer byvoorbeeld in kinders wat besluit hoe hulle opgevoed moet word, studente wat aan lektore voorskryf wat hulle verkies om te leer en kerke wat gesag oor lidmate verloor. Die verbruiker in die supermark het die finale besluit. Volgens die republikeinse tradisie hou vryheid egter verband met die gemeenskapslewe. So word die “goeie lewe” geskep.
Ben Pieters meen dat daar holisties gedink moet word oor die verband tussen deel en geheel. Dit is in die huidige konteks nie die deel wat ’n probleem skep nie, maar wel die geheel. Daar behoort nie soveel klem op die individu te val nie, maar eerder op die samehang. Danie Goosen antwoord dat Afrikaners die plaaslike moet herontdek sonder om die geheel prys te gee. Hy is nie oortuig dat Afrikaner-eenheid bereik kan word nie en ook nie dat Afrikaners sonder meer een leier gaan aanvaar nie. Die fokus moet eerder val op die veelheid van gemeenskappe en leiers. Gesprek tussen verskillende Afrikaner-organisasies moet voortdurend in stand gehou word.
Op kommentaar van Marietjie Luyt oor wie dan as Afrikaners beskou kan word, antwoord Danie Goosen dat selfs die Duitsers met al hulle trauma nie soveel twyfel ervaar oor wie hulle is nie. Afrikaners twyfel oor hulle identiteit as ’n gevolg van die oormatige sentralisasie en voorskriftelikheid van die verlede. Ons moet ons egter vir ’n nuwe, gedifferensieerde eenheid van Afrikaners bevorder.
Danie meen dat Afrikaners gedefinieer kan word as ’n historiese kultuurgemeenskap wat verwikkelde historiese prosesse beleef het. Diegene wat hulle met hierdie prosesse kan identifiseer, is Afrikaners.
Die huidige staat dwing sentralisasie af, soos die vorige bewind. Die nasieboukonsep is heeltemal sentrum-georiënteerd. Die meerderheidsbeginsel het die belangrikste faktor geword.
Anneke Glas verwys na die feit dat die gebrek aan eenheid tot Afrikaners se ondergang kan lei. Afrikaners se inherente kreatiwiteit kan egter die huidige problematiek oorkom.
Danie Goosen verwys na Orania as ’n voorbeeld van ’n gemeenskap wat beheer uitoefen oor homself. Daar moet egter vorme van koherensie wees.
Die fenomeen van Afrikaners wat die land verlaat, kan toegeskryf word aan ’n gebrek aan ’n historiese bewussyn. Dit kan egter omgekeer word deur die republikeinse tradisie wat so ’n sentrale motief in ons geskiedenis vorm.
Skuldgevoel speel soos reeds vermeld ’n groot rol in Afrikaners se twyfel oor hul eie identiteit. Die idee dat Suid-Afrikaanse geskiedenis eers in 1994 begin, hou verband met die persepsie dat apartheid boos is. Ons moet egter onthou dat die republikeinse tradisie aansluit by diverse persone soos Thomas Jefferson en Alexis de Tocqueville. As ons hierdie globale tradisie omhels, verkry ons weer legitimiteit.
Die belangrikheid van ’n eie grondgebied om ’n republikeinse tradisie te vestig, moet verder nie onderskat word nie. Orania is ’n belangrike voorbeeld in hierdie verband. Die grondmotief sal dus sterker uitgebou moet word in die toekoms.
Lydia van Eeden
